WaterWalks: vergezichten en nabijgezichten

‘Als je de mens wilt leren kennen, moet je beginnen bij het water’, zegt Sijas de Groot, die op een zanderige landtong in het IJmeer zijn nieuwe toneelstuk Tussenland opvoert. Op blote voeten in het zand, gekleed in T-shirt en korte broek, begeleid door live elektronische muziek waarvan de klanken op de bries wegfladderen. Vanuit onze strandstoelen laten wij, het publiek, ons door Sijas meevoeren in zijn verbeelding van land en water in het Waddengebied. In zijn wereld belichaamt een blokje hout met een puntdak heel Harlingen, een tak is de Pollendam. Vanzelfsprekend. Totdat hij aan het einde van de voorstelling wegloopt en achter de rotsblokken in het water van het IJmeer verdwijnt.

Het IJmeer. Daarom zijn we hier, twee dagen lang bij elkaar gebracht door StrandLAB – buitenlaboratorium voor cultuur op het Almeerderstrand – en het collectief van musici en kunstenaars LUDWIG voor de tweede WaterWalks-manifestatie. Ecoloog en filosoof Li An Phoa van de stichting Drinkable Rivers loopt mee als ambassadeur.

Makke bak

Doel van WaterWalks is ‘het IJmeer in kaart te brengen en bewustwording rondom klimaatverandering en ons waterlandschap te vergroten’. Kunstenaars, architecten, landschapsarchitecten, ecologen, waterbeheerders, archeologen en zelfs een cabaretier hebben zich twee dagen lang lopend, zwemmend, pratend, inventariserend en filmend op dit raakvlak van water en land begeven. Veel van hen hebben een stuk gelopen, vanuit Durgerdam in het westen of Almere in het oosten. Onderweg hebben ze hun belevenissen gedeeld in de door LUDWIG ontwikkelde WaterWalks-app. Aan het eind van beide dagen komt een aantal van hen bij elkaar in de vergane glorie van de allereerste strandtent hier en vertelt wat ze die dag zoal hadden meegemaakt.

Oké, maar wat is dat IJmeer eigenlijk? In de WaterWalks-app legt maritiem archeoloog Yftinus van Popta uit hoe het waterkundig zit: ‘Dit is het randmeer dat na de gedeeltelijke inpoldering van de Zuiderzee [voor de Flevopolders] als watermassa tussen oud en nieuw land overbleef.’ Grofweg van Amsterdam naar Almere, met o.a. Vuurtoreneiland en Pampus erin. Het IJmeer is de zuidkant van het Markermeer, dat door de smalle Houtribdijk wordt gescheiden van het IJsselmeer, dat op zijn beurt weer door de brede Afsluitdijk van de Noordzee wordt gescheiden.

Het is, laten we eerlijk zijn, niet het spannendste Nederlandse water. Het is wel sinds 2000 UNESCO Werelderfgoed, maar het zit dus achter een dijk, er is geen getij, geen branding en het water is intussen zoet geworden. Een makke bak, dacht ik altijd. Áls ik er al aan dacht.

Zuiderzeeparel

Tot WaterWalks. Nu weet ik dat het avontuur er wel is, maar – zoals wel vaker het geval is in de Nederlandse natuur – je moet het zoeken, je ervoor openstellen, geduld en aandacht hebben, luisteren naar mensen die meer zien en meer weten dan jijzelf. Bijvoorbeeld naar archeoloog Yftinus van Popta, die tijdens een paar wandelcolleges vertelt over de wrakken die onder de oppervlakte liggen – óf omdat ze nog niet ontdekt zijn, óf omdat ze beter in de modder geconserveerd blijven dan in de buitenlucht. In de app heeft hij een foto gepost met de tekst: ‘Scheepswrak Zuiderzeeparel: een uniek vrachtschip uit de 15e eeuw dat nog steeds in de voormalige zeebodem ligt. Boven het wrak staat een monument ter nagedachtenis aan drenkelingen.’ Dat monument is een grote gebogen paal met een witte bal eraan, een “parel”. In het weiland is de omtrek van het schip goed te zien. Had ik het opgemerkt als ik niet door zijn ogen had mogen kijken?

Ik heb ook goed geluisterd naar landschapsarchitect Thijs de Zeeuw. Hij heeft posters meegenomen van zijn studenten aan de Academie van Bouwkunst, die dieren uit dit gebied hebben gekozen – de vleermuis, de zebramossel, de lepelaar – waar ze onderkomens voor hebben ontworpen. Vanmorgen is hij om 4.30 uur opgestaan om zijn wetsuit aan te trekken. Hij is een heel stuk langs de dijk gaan lopen en soms ook zwemmen, om zich te verdiepen in de onzichtbare onderwaterwereld. ‘Ik was op zoek naar wat ik de achterkant van het water noem. We zijn gewend om dijken om water heen te leggen en het water dan vanaf de dijk te beschouwen. Hoe ziet die achterkant eruit, waar eigenlijk niemand komt?’

Vergezichten

Zo brengt WaterWalks op vele fronten nieuwe inzichten: vergezichten, andere inzichten en … wat is de tegenhanger van vergezichten? Nabijgezichten? Li An Phoa, ecoloog, filosoof en oprichter van Drinkable Rivers, is tijdens haar wandeling vanuit Amsterdam onverwachts op een daarvan gestuit. ‘Ik kwam iemand tegen die alles, echt álles van korstmossen weet. Er blijken in deze omgeving wel vijf verschillende soorten te zijn en hij kent ze allemaal.’

Architect Ton Venhoeven laat ons in een van de twee slotgesprekken anders, groter kijken naar het IJmeer door het te vergelijken met de lagune van Venetië. Zoals die lagune door toerisme wordt bedreigd, wordt het IJmeer door oprukkende verstedelijking bedreigd, zegt Maarten Ouboter van Waternet. Landschappelijk zal het IJmeer steeds belangrijker worden als Amsterdam en Almere hier naar elkaar toe gaan bouwen, zoals in de plannen van het Rijk is voorzien. Aan de Amsterdamse kant wordt IJburg uitgebreid met het Strandeiland en Buiteneiland. ‘Het is verleidelijk om water als “ongebruikt” te zien, als leegte’, waarschuwt hij. ‘Maar dat is niet zo. Als we hier gaan bouwen, bouwen we in de porseleinkast.’

Zelfs theatermaker Sijas voelt de druk van de stad. ‘Ik ben er beducht voor,’ zegt hij, ‘dat het verhaal dat ik vertel als een marketingtool wordt gebruikt om woningen van vijf ton aan de man te brengen.’

Maar ik heb ook Mo Hersi gehoord, cabaretier, wandelaar, als kind uit Ethiopië naar Nederland gevlucht en in Almere opgegroeid. Hij kijkt heel anders naar Almere en het IJmeer. ‘Ik vind deze discussie heel mooi, maar tegelijkertijd staat die zo ver af van de realiteit van mijn wereld. Ik spreek voornamelijk mensen die hun identiteit is ontnomen. Ze zoeken naar gelijkwaardigheid en naar een stukje erkenning.’ Als jongen uit Ethiopië, zegt hij, ziet hij Nederland als land van mogelijkheden. ‘En dan heb ik zoiets van, als iedereen in een huis met een tuin woont en een auto voor de deur heeft, dan gaat het met iedereen hartstikke goed, weet je. Dus moeten er meer huizen gebouwd worden, zodat iedereen een huis en een tuin kan krijgen.’

Mental map

Na twee dagen rondlopen, gesprekken voeren en de posts in de WaterWalks-app bekijken merk ik dat het IJmeer in mijn eigen mental map enorm is verrijkt, ook met dingen die ik niet kan zien zoals de scheepswrakken van Yftinus en de reusachtige snoek die Thijs onder water aan het schrikken maakte. Maar nu weet ik dat ze er zijn.

De digitale observaties in de app hebben het landschap tussen Amsterdam, Muiden, Muiderberg en Almere – het Central Park van Noord-Holland – voor mij ook verder ingekleurd. Wandelaar Oneman legde vogelgetsjilp vast. Componist Merlijn Twaalfhoven komt op de grens van stad en natuur een elektriciteitscentrale tegen die bij hem de vraag oproept hoe wij onze energie gaan opwekken om onze geweldige welvaart vast te houden. Ingu ziet een groot gladgestreken zandlichaam en vraagt zich af: ‘Wat zijn ze hier aan het aanleggen?’ En vooruit, Science Citizen die van een welverdiend biertje geniet op een terras in Muiden.

Beginnen bij het water, had Sijas gezegd. Dat doen we deze twee dagen en we zien al snel hoeveel verhalen erop, eronder en eromheen te vinden zijn. Van scheepswrak tot korstmos, van snoek tot energiecentrale, groot en klein, ver en nabij. Als je de tijd neemt, en luistert, en je aandacht eraan schenkt.

StrandLAB sluit de WaterWalks IJmeer op 1 oktober af met een slotbijeenkomst. Die vindt tussen 14.00 en 18.00 uur plaats in theater Vis à Vis, tegenover het Almeerderstrand. Meer informatie over dit programma volgt later.

Geschreven door Tracy Metz.

Naast de genoemde personen waren nog meer betrokken:

WaterWalks-ambassadeurs: ecoloog Harm van der Geest, fotograaf Kadir van Lohuizen, rijksbouwmeester Floris Alkemade, waterwetenschapper Sandra de Vries (oprichter van Pulsaqua)

Cultureel programma: Tussenland in samenwerking met schrijver Hans Christiaan Klassema, trombonist en componist Koen Kaptijn en regisseur Michael Bloos, stadsgids Marie-Josée Röselaers, sociaal ontwerpster Lieke Frielink, het World-team van Mo Hersi, gebiedsontwikkelaars bij gemeente Almere Ernst-Jan Giethoorn en Sjoerd Spanjer, diversiteitsplatform Avanti Almere, Stad & Natuur in samenwerking met Almere Meet Water en Aeres Hogeschool. 

Overige samenwerkingen: Locatiefestival Oerol, Muiderzand, Regatta Center Muiderzand, Marina Parcs en strandrestaurant Poortdok. 

WaterWalks IJmeer is mede mogelijk gemaakt door Almere 2.0, Cultuurfonds Almere en Waternet.